Od swojego debiutu w 1963 roku „X-Meni” pozostają symbolem oporu wobec dyskryminacji i nietolerancji, oferując złożoną narrację, która odzwierciedla realne wyzwania społeczne. Przedstawiają oni świat, w którym mutanci muszą zmagać się z odrzuceniem i uprzedzeniami, starając się jednocześnie budować mosty porozumienia między sobą a resztą społeczeństwa. Wzajemne napięcia między Profesorem Xavierem i Magneto, pokazują różne drogi do osiągnięcia pokoju i równości.
Marvel Comics jest jednym z czołowych wydawców komiksów na całym świecie, który odgrywa znaczącą rolę w amerykańskiej kulturze. Wydawnictwo to zostało założone w 1939 roku przez Martina Goodmana pod nazwą „Timely Comics”, a ich pierwszy komiks wydano 31 sierpnia, tuż przed wybuchem II wojny światowej. Przez kilka lat zeszyty były narzędziem propagandowym, jak ukazany pod koniec 1940 roku pierwszy komiks z serii „Captain America” ze słynną okładką, na której superbohater uderza przywódcę III Rzeszy, Adolfa Hitlera. Po wojnie zainteresowanie dziełami Marvel Comics zaczęło słabnąć, a na początku lat 60. firma była o krok od bankructwa. Wtedy siostrzeniec Goodmana, pracujący wówczas jako edytor Stan Lee, otrzymał zlecenie, aby napisać własny komiks, wprowadzając do świata superbohaterów „Fantastyczną czwórkę”. Nowy numer okazał się strzałem w dziesiątkę, ponieważ zapewnił wydawnictwu płynność finansową oraz umocnił jego pozycję na rynku.
We wrześniu 1963 roku duet, składający się ze scenarzysty Stana Lee i rysownika Jacka Kirby’ego, zaprezentował światu pierwszy zeszyt komiksu „X-Men”. Wydanie to stanowiło wprowadzenie do zupełnie nowej historii, skupiającej się na grupie ludzi posiadających niezwykłe moce i zdolności, znanych jako mutanci. Wśród najbardziej rozpoznawalnych współcześnie postaci znaleźli się: Wolverine, Magneto, Profesor Xavier, Storm, Jean Grey czy Rogue (w Polsce znana jako Ruda). Fabuła tego komiksu szybko przyciągnęła uwagę czytelników, którzy byli zaintrygowani opowieściami o tych nietuzinkowych bohaterach oraz ich starciach z innymi mutantami oraz zwykłymi ludźmi.
Komiks przedstawia historię obdarzonych nadnaturalnymi zdolnościami ludzi, którzy uczą się kontrolować swoje niezwykłe moce pod przywództwem Profesora Charlesa Xaviera. Jednocześnie starają się je ukrywać przed światem zewnętrznym, wiedząc, że odmienność naraża ich na społeczne wykluczenie. Każdy z nich doświadcza odrzucenia i wrogości ze strony ludzi, ale mimo tego decydują się wykorzystywać swoje zdolności do ochrony ludzkości przed złem. Jednym z ich głównych przeciwników jest Magneto, dawny przyjaciel Xaviera, który, będąc dzieckiem, ze względu na swoje żydowskie pochodzenie, trafił do niemieckiego obozu koncentracyjnego na terenie Polski. Był jedynym ocalałym ze swojej rodziny i postanowił, że nigdy nie dopuści do powtórzenia Holokaustu, tym razem wobec mutantów. Wierzył, że ludzkie uprzedzenia i ksenofobia mogą doprowadzić do ich izolacji oraz uwięzienia w obozach. Uważał, że jedyną odpowiedzią na te zagrożenia jest zbrojny opór i walka o równość oraz wyeliminowanie dyskryminacji. Jego podejście kontrastuje z pokojowymi metodami Xaviera, który stara się asymilować mutantów z ludźmi. To starcie dwóch filozofii dotyczących praw mutantów stanowi centralną część fabuły zeszytów.
Komiksy są medium, za pośrednictwem którego ich twórcy mogą implikować ciekawe formy przekazu, czego efektem są na przykład projekty propagandowe. Ponadto często wykorzystuje się je jako nośniki metafor rzeczywistości. W przypadku „X-Menów” można doszukać się wyraźnego potępienia dyskryminacji i nienawiści wobec odmienności, ponieważ bohaterowie mimo swoich dobrych intencji ochrony ludzkości spotykają się z odrzuceniem. W serii komiksów, a także w filmowych adaptacjach, podkreślony jest przerażający obraz rzeczywistości, w której superbohaterowie stają się celem brutalnej opresji. Świat przedstawiony w tych narracjach jest miejscem, gdzie mutanci są marginalizowani i izolowani od reszty społeczeństwa, a ich eksterminacja jest postrzegana jako akceptowalne rozwiązanie. Taki scenariusz stanowi metaforyczne odzwierciedlenie mrocznych epizodów w historii ludzkości. Postawy skierowane przeciwko mutantom są niemal namacalne, a środki, jakie społeczeństwo podejmuje, aby ich kontrolować lub wyeliminować, budzą skojarzenia z prześladowaniami Żydów w czasach nazistowskich Niemiec. Widać to zwłaszcza w scenie otwierającej film „X-Men” z 2000 roku, w której ludzi z przypiętymi gwiazdami Dawida naziści zaganiają do obozu zagłady. Ponadto w komiksach wydanych w latach 80. opisano życie mutantów na wyspie Genosha, gdzie segregację prowadzili urzędnicy państwowi, co przypominało sytuację w Republice Południowej Afryki tego okresu. Genosha jako miejsce izolacji, segregacji i przymusowej pracy, symbolizuje wszelkie formy izolacji i przemocy ze względów rasowych.
W 1970 roku wstrzymano wydawanie zeszytów związanych z X-Menami ze względu na słabnące zainteresowanie ze strony czytelników. Dopiero po pięcioletniej przerwie, scenarzysta Len Wein i rysownik Dave Cockrum zdecydowali się napisać dalsze losy mutantów. Twórcy zmienili skład grupy, wprowadzając bohaterów z różnych stron świata, takich jak: Rosjanin Colossus, Niemiec Nightcrawler, Japończyk Sunfire czy Kanadyjczyk Wolverine. Nowi bohaterowie, jak i ci, którzy pojawili się już wcześniej, stali się reprezentatywnym symbolem dyskryminacji na skalę globalną. Co więcej, twórcy nowej drużyny wprowadzili pierwszą czarnoskórą superbohaterkę do załogi X-Menów, Ororo Munroe, znaną jako Storm. Mutantka, której moce umożliwiają kontrolowanie pogody i latanie, była przedstawiana jako obiekt kultu wśród kenijskich plemion, gdzie czczono ją jako boginię. Jej postać zdobyła ogromną popularność wśród fanów i stała się jednym z najbardziej ikonicznych i znaczących mutantów w świecie Marvela. Bohaterka nie tylko pełni funkcję reprezentantki społeczności czarnoskórych, ale także odgrywa istotną rolę w kontekstach feministycznych. Reprezentuje ona nowy sposób kształtowania relacji w drużynie, przeciwstawiając się tradycyjnemu układowi opartemu na klasycznych podziałach płci, który wcześniej dominował w zespołach superbohaterskich. Storm nie odrzuca całkowicie klasycznych ról genderowych, ale dąży do autonomii i możliwości samodzielnego określenia swojej tożsamości, zamiast podporządkowywać się konwencjom społecznym.
W późniejszych numerach komiksu do drużyny X-Menów dołączyła nowa superbohaterka, Rogue (Ruda). Posiada ona jedną z najpotężniejszych mocy, która jest jednocześnie jej przekleństwem: poprzez dotyk absorbuje energię życiową, wspomnienia lub umiejętności innych mutantów. Ta zdolność uniemożliwia jej kontakt fizyczny z innymi ludźmi, co można interpretować jako metaforę doświadczeń wielu osób, które z różnych powodów czują się wyizolowane ze społeczeństwa. Podobnie jak osoby cierpiące na trąd, Rogue jest skazana na samotność, a jej największym pragnieniem jest pozbycie się swojego daru. Jest to szczególnie widoczne w filmie „X-Men: Ostatni Bastion”, w którym kobieta przyjmuje eksperymentalny lek usuwający gen X, chcąc symbolicznie porzucić swoją odmienność, by dostosować się do norm społecznych.
Dzięki serii filmów, które rozpoczęły się w 2000 roku oraz kultowemu serialowi animowanemu z 1992 roku, komiksowi mutanci pozostają w centrum uwagi. Ich popularność trwa do dziś, co pokazuje chociażby najnowsza ekranizacja „X-Men 97” nawiązująca do klasycznej animacji. Te kontynuacje podkreślają, że historia X-Menów i ich przesłanie o tolerancji, akceptacji i walce o równość nadal rezonują z publicznością na całym świecie.
Szymon FILIPIAK
